Presentación "A fraga do pericardio"
[Presentación que tiven o pracer de realizar en Cambados o 9/II/01, do poemario "A fraga do pericardio" de Xosé Mª Vila Ribadomar. Publicada con valentía e gusto por Alberto Miranda en Ediçoes Tema, Lisboa).
"A CORAZÓN ABERTO"
Comento isto, porque Alberto, todo contento polo feito de que presentase o libro, contestou ao meu correo, e, á marxe de asuntos persoais, dicía algo referido á obra de Xosé Mª Vila, algo que comparto plenamente. Dicía textualmente:
"é un conxunto de textos de pouco normal orixinalidade, incluíndo a lingüística, xa que sonda a lingua galega por lados raros e vocularmente inéditos".
A primeira vez que me enfrontei a este poemario, antes de que chegaran a min as impresións de Alberto, decateime de seguido de que non me estaba a enfrontar cun poemario máis, que aquí latexaba algo diferente, estrañamente diferente. E as ilustracións e a capa de Saúl Otero, para min cadros, cadros no sentido de que a súa entidade é enorme estean ao tamaño que estean, incidían nesa incerteza, nese desasosego, si, esa foi a sensación, un desasosego escuro e claro, contradictorio, difícil de definir tanto na imaxe coma nos textos.
O que farei é tentar transmitir o que eu sentín, recalco, sentín ao ler esta obra. E fareino como creo que fai o autor, e como titulei esta presentación: "a corazón aberto".
O libro ten unha estructura máis ou menos evidente, que se podería fraccionar en cinco apartados, cinco núcleos. Seguirei esa estructura como guía emotiva.
Nada máis comezar atopámonos co que se entende por un "poema" no sentido tópico; un conxunto de versos titulados "Diástole", que mesturan erotismo e soidade. De gran fondura sensible que non "sensibleira", como se pode ver no seguinte fragmento:
"Virá o tempo imposible das landras e a
manteiga
no que palparei os teus
seos de pan
porque sempre estás soa
cando te chaman"
Esta fondura, esta rara sensibilidade, este erotismo vivido, esta soidade asumida serán case que sempre compañeiros de camiño a través das follas.
Dende este momento, entramos nunha "prosa poética", épica, complexa, con sinais dunha "psicodelia" barroca en ocasións, punzante e de cristal que fende a nosa pel noutras, pero sempre persoal, e sempre "ela", el, a soidade, compañeiros de viaxe.
Así o vemos en "Aurícula Dereita":
"Creas a liturxia do teu colo no que pospós
o son das margaridas e o pseudónimo dos trovadores".
E despois en "Ventrículo Dereito":
"Rexo coas seguranzas distintas, esténdome
no equinoccio, atendo os astros nos circos das laxes e nas miñas veas,
(salgadoiras da lembranza)."
En "Aurícula Esquerda":
"Reparo nos códigos pétreos, esforzo das derrotas aleatorias, para acharte".
E remata este, que chamaremos primeiro núcleo da obra, con "Ventrículo Esquerdo", onde o autor cita a Walt Whitman, un Whitman que deixa entrever o seu espírito naturalista ao longo do poemario, e di Xosé Mª Vila:
"Anuncias as candeas das fontes e das encrucilladas, e sentín que te alongaches acariñando o papel e o xasmín, enfeitizada polos fados e a lenda".
Todo este comezo, este primeiro núcleo, reborda mar, sal, e atopamos con frecuencia referencias nidias, en expresións como: "palabras de sal e cal", "barcos sardiñeiros", "litoral necesario", "arroases do orballo", "a rente da tona do mar", "certezas ultramarinas", "o tempo mareiro", "o mar é de todos".
Con este sabor salgado e estas palabras en cal viva vai o autor creando un mundo propio e raro e introdúcenos no seguinte núcleo, titulado "Tres sístoles". Aquí segue a liña anterior de "prosa poética", nunha continuidade moi lograda, composta por tres latexos poéticos, - así din en chamalos- , que nos mergullan máis e máis nesa vida mariña, nese mar salgado e solitario, inalcanzable e próximo a un tempo, e comeza o autor:
"As gaivotas aniñaban nos tapices verdes",
e a partir desa primeira visión envólvenos na soidade do tacto, no erotismo contundente, que, malia todo, non trae consigo a felicidade, senón a ansia:
"Ansias branquiais",
como aparecen nomeadas no poema-latexo. E ao tempo, o poeta percorre unha doenza, é receptor dunha enfermidade vital, que se reflicte en pasaxes como esta:
"énchenseme as paredes de electrocardiogramas".
E co autor arrastrámonos como vermes impotentes, na espera dun algo, poida que un amor, poida que unha única, eterna ausencia:
"Díxencho: aprendín a nadar o teu silencio",
ben certo é, avisou, díxoo, estamos avisados, poida que esteamos na espera de que xa non chegue o agardado, pode, incluso, que sexa mellor que non chegue, porque dá medo, porque temos medo.
Con esa dúbida, esa incerteza entrei no seguinte núcleo: "Berros e Pulsos do Souto".
Semellaría que agora, no verán onde nos sitúa o autor, no souto cheo de lagartos, ramaxes, corredoiras, semellaría que agora todo ía alumearse, pero, - sempre hai un pero -, axiña chega a noite, e, de novo, o sufrimento máis íntimo, expresado de xeito fantástico cando lemos:
"Teño unha riada vermella para o resto da xornada, unha hemorraxia de doenzas que uliscan os meus depredadores naturais".
Non estamos a salvo, non hai salvación á vista, o autor, quen sexa, vive nunha consciente desharmonía, sábeo, sábeo ben, e a retranca amarga está con el, como no remate dun poema lóstrego:
"Quizais non sexa máis ca calor".
Pero é algo máis, ou moito máis, sabémolo ben.
Xa os lugares son cada vez máis presentes e máis coñecidos para moitos de nós. Se con anterioridade aparecera o Umia, agora serán Xiabre ou Castrove, mais sexa onde sexa seguen o medo, a soidade, o sensentido:
"Abáfanme tantas dúbidas, tantas preguntas", exprésanos o eu poético retomando aquela vella ensinanza dos escépticos gregos cando dicían:
"A actitude correcta ante a vida é dubidar. Pero dubidar produce sufrimento. E para evitalo temos que chegar a ser imperturbables".
Iso dicían. Mais non é imperturbabilidade o que transmite o autor, nin é a súa busca, non tenta o achado da ataraxia, do non sufrimento, do nirvana, non, o autor acepta e asume a dúbida e a dor.
A expresión mantense intensa, heteroxénea, e de súpeto simple, chea de pulo das entrañas, como se ve nesta contundente sentencia de "O tempo de chuvia":
"Un home só. Tanto ten".
E, de seguido, a nosa ollada vaise co autor cara a unha leiteira e comeza un dos momentos para min máis apaixonantes do libro, no que a simplicidade racha sen miramentos co barroquismo, no que todo semella diáfano e cun excelente e áxil ton narrativo, como se pode apreciar neste longo fragmento:
"Recoñezo no camiño á miña leiteira mañanceira porque o leite ten un son de metais tubulares, porque me trae o leite e porque prende a cociña cun misto. Os ollos da miña leiteira están á beira das estrugas e dos pampullos, e sempre amencen cando empezo a andar na bicicleta. Por riba das cabezas apágase o faro das borrascas e das mareas. As chuvieiras van deixando illas entre as pozas e os regatos, entre os paraugas e os chuvasqueiros. Disme que logo ferve o leite, disme que logo me secas".
Avanzan as páxinas e as palabras de dentro e continúa a avanzar a noite, o corpo e o desexo, a paisaxe externa e interna que así se nos amosa:
"Na terra que molla a treboada dormes, e eu deséxote, e hai un tremor de po dos cogumelos, acougo o teu amor na silveira que me fai sangrar en poucas letras".
E continúa, continuamos na procura do compartido, que o autor indica no texto de "A fuxida", cun fluír obsesivo, hipnótico, e ao tempo cunha declaración de intencións, de trazar fronteiras tanxibles e intanxibles, quizais para derrubalas:
"A fraga, a nosa fraga, a fraga. A fraga somos todos, quero dicir, ti e mais eu, non sei se moitos máis -senón que o digan-".
¿Somos nós a fraga, somos parte desa fraga íntima, queremos entrar nela? Se entramos no fondo da obra, ousaría dicir que si.
Hai neste latexo de "A fuxida" unha precisa descrición da fraga envolta en calor, dos cheiros, das percepcións máis recónditas, e logo, a néboa e sempre a fraga, á fin xa ás costas, e sempre a soidade, nunha loita de contrarios, nun xogo dialéctico, lóxico, que un non busca, coma un recreo non pedido:
"Pensándoo ben estou só, ti nunca e eu ás veces".
E dende aquí ata o final da obra, Xosé Mª Vila retoma o "corpo" do "poema clásico", tanto no núcleo denominado "Retallos", como no que pecha o poemario: "Herba temperán". Só retoma o "corpo" do que se podería chamar poema clásico, no sentido de aparencia exterior, pero toda a armazón de corpo e espírito, de forma e contido tenta atopar sendas novas e orixinais.
A linguaxe é aínda se cabe, cada vez máis rica, máis propia e preciosista, e o ritmo dos poemas lixeiro, como cando están ben feitos, traballados e corren por si sós, como se pode observar nestes catro versos:
"Dese amor a piques
xofre en circos
marítimos
rotas correntes
e grafías estensas."
As reiteracións xorden nesta lixeireza teimuda rematando os versos cun "tornaba eu de madrugada", "tornaba eu de madrugada", para darnos o xaque mate final:
"fuxiu ela de tódalas madrugadas
ás que eu tornaba"
Atopamos aquel barroquismo, aquela psicodelia e ruptura antes citados, que non abandonan nunca o libro:
"Dicción de lepidópteros
boca alfabética
recuperando os teus
nomes verso
colección volátil de furnas xemas".
Como non abandona tampouco o libro o amor no corpo e na palabra:
"Amante póstumo
na rigorosa cartografía
das nádegas fluviais".
E, por suposto, como non o abandona a mar, omnipresente:
"que me perdo a ti nas mareas nidias, descuberto".
E remata este núcleo, cun retorno á infancia e á chuvia que tamén tantas veces o autor utiliza simbólica, recorrente. Hai neste último poema titulado "Nacínche estival", que pecha estes "Retallos", momentos máxicos, dunha tristura que non pretende ser tal, simplemente o é, simplemente un baixa co autor a un pasado recoñecido, a unha tenrura quente e ao tempo xeada, e o arrefrío percorre o lombo deste lector, ¿por qué?, ¿porque somos nenos, sempre nenos?, ¿por qué?, ao mellor, como di Xosé Mª Vila ao final "porque hoxe chove". Lerei unha ampla parte deste "Nacínche estival" para que sexades vós os que atopedes as respostas se as hai:
"Nacín nacendo acotío nunha tarde de escola
e os rapaces do meu
tempo lían libros
coas follas de carballo
pasando, a carteira, e o
lapis
sen pica pola ollada da
moitedume
con palabras sen acentos
ateigadas de medo e
eu, só, nacinche
agardando á porta
unha
mañá de agarimo invernío
mentres miña nai di:
"teu irmán
está enfermo" mentres
escriben o meu nome con tella
porque hoxe chove.".
E finaliza o poemario con 5 poemas baixo o título xeral de "Herba Temperán". 5 poemas irmandados entre si, concretos na súa escrita, cheos desa linguaxe sorprendente que percorre a obra toda, sen abandonar a emoción:
"A soldadeira e Ela
tendía camisas de liño
e corpo
de intre e de neve"
Como acabamos de sentir, aí está Ela, Ela con maiúsculas, esa "ela", sempre Ela:
"Morría polo miúdo
por vela beber nos píos".
5 poemas claramente rupturistas, penso que como todo o libro, no sentido de que non hai verso fácil, remates sinxelos, liña previsible, non hai palabra que xa sabías ti que ía ser esa, non, para nada, hai escordadura a cada momento, perenne escordadura na forma e no fondo, sentimento apreixado en prosa alucinatoriamente poética ou ao revés, ou que máis dá, porque Xosé Mª Vila racha o xénero de "Poesía" entendida como "ornamento e dozura" que dirían tantos clásicos, como Descartes, que non se cansaba de repetir con insistencia no século XVII, que esas eran as dúas cualidades básicas de calquera poesía. Este libro atesoura máis cualidades que as referidas pola teoría cartesiana, porque nel hai ornamento e dozura, si, pero envoltos en friaxe, medo, amor, erotismo, paisaxe, noite, chuvia, saltos no baleiro sen rede, sen concesións. É un libro impío, sen piedade co lector: ou o colles ou o deixas, non hai termo medio, cando menos dende a miña modesta perspectiva. Eu collo o libro, cólloo encantado. E felicito a Ediçoes Tema e Alberto Miranda por telo collido e a Xosé Mª Vila Ribadomar por darnos a oportunidade de collelo. E volvereino coller, porque atrapar todas as súas posibilidades require tempo, porque sorprende a cada nova lectura, e, sobre todo, agardo que Ela torne, "ela", a Ela de maiúsculas, coa que remata "A fraga do pericardio", como non podía ser doutro xeito, " a corazón aberto":
"e Ela colleu o tren
das horas da
tenrura
e xa non tornou"
Manuel Seixas, 9/II/01