Pisando vidros e diamantes na fronteira

[¡Eu rodeado de psiquiatras e psicólogos dando unha conferencia! ¡Que raro é o mundo! Foi unha intensa experiencia, mírese como se mire. A intervención de Miguel Suárez Abel, moi boa. E pensar que o coñecín facéndome tests psicolóxicos. O tempo dá voltas as cousas, e a enfermidade está sempre aí, asexando, agardando a debilidade propia e allea.]

PISANDO VIDROS E DIAMANTES NA FRONTEIRA

"Antes e despois da fronteira na que se paga con sufrimento dourado corazón rachado de pura prata cerebro maltreito cheo de diamantes" (1)

Aí, na fronteira estaba Xabier, a miña criatura Xabier. Aí estivo, ¿está?, Manuel, a criatura que din que son, que supoño que son, que son.

TEIMA ETERNA: Vida e obra. ¿Separables?

FORMULACIÓN DE TRABALLO: ¿Compensa camiñar pola fronteira da loucura "vivida"? ¿Compensa a fermosa aparición dun suposto diamante todo o sangue nos pés atravesados polos vidros?

RESOLUCIÓN PERSOAL CHEA DE DÚBIDAS:

Din que cada persoa é un mundo. Pero moitos seres compartimos mundos semellantes, coincidimos na fronteira e enfrontamos alí as nosas miradas.

¿Vida e obra? Vida. A gran obra é a vida de cada día, coas frituras e tirar da cisterna e sorrir e berrar e chorar e tusir e amar ou odiar. No acto complexo do vivir, ás veces, só ás veces, plasmamos a vixilia e o soño, o real e o irreal, presente pasado e futuro en follas libros pinturas películas músicas… En obra. E velaquí que a dualidade anterior: VIDA/OBRA, cínguese de cores tráxicas e fermosas, alcanza unha intensidade única cando un fai a obra, a gran obra, é dicir, a vida, na fronteira interior.

¿Qué é o que pasa nese estraño, duro, maldito (de verdade, non de pose) territorio, nesa corda tendida cara ao abismo ou cara á "pseudo-normalidade"?

Pasa que a corda sempre está abaneando, e esas follas libros pinturas películas músicas son ás veces o pao salvador para o equilibrio arriscado. Algo máis que "terapia ocupacional". Instinto de supervivencia. Pao, táboa salvadora.

¡Ah, que dozura crear dende un mundo fixo e seguro baixo os pés!

Coma min, que retorno agora malferido e escribo isto sen que a anguria e as pantasmas que asexan sempre alá na liña e despois da liña, poidan atacar de cheo. Pero están. Quedan.

E cando alguén as ollou dende a corda, sabe que nunca estará seguro. Que nada hai "normal" neste mundo dos firmes. Que todo é relativo. Que a dor fai medrar e non é divertida. Que a loucura ten mala cara e magoa as entrañas.

Pero, como a criatura Xabier, un ten as fodidas maletas cheas, un vai e vén coa noxenta "saca chea de soidade de platino" (2).

Non hai que negar a fronteira. Hai que tentar aprender dela. "Aprender é unha victoria" (3), que di Lois. Non hai que "coquetear" coa fronteira. Hai que respectala e saber que por algúns de nós agarda. Ida e volta. Regreso de fillos pródigos. Caída fonda dos que non volveron. E deixaron a vida, ou a "vida normal", mais en ocasións… quedou a obra.

¿E que é esa obra sen vida?

É só un mapa, unha guía, unha advertencia, unha doente, salvaxe, irrefreable aventura, un testamento, un abatemento, un berro, un ónde estades, unha nada, un "pervivir".

¿Compensa sen vida?

Non, pero axuda ás veces. E ademais, ¿quen escolle plenamente a vida, a obra, os camiños, as fronteiras? ¿O destino, Albert, o destino?:

"Dende o fondo do meu porvir, durante toda esa vida absurda que levara, subía cara a min un sopro escuro a través dos anos que aínda non chegaran, e ese sopro igualaba ao seu paso todo o que me propuñan entón, nos anos non máis reais que os que estaba a vivir. ¡Que me importaban a morte dos outros, o amor dunha nai! ¡Que me importaban o seu Deus, as vidas que un elixe, os destinos que un escolle, dende que un único destino debía escollerme a min e comigo a milleiros de privilexiados que, coma el, dicíanse os meus irmáns" (4).

A obra é palabra, comunicación, necesidade, cisternas e frituras, amor e desamor, imaxes que ninguén viu imaxes que todos coñecemos. A obra é moitas veces a única moeda que queda na liña da loucura. Creación e vida. Corazóns que latexan. Cando caes, cando traspasas a liña, cando tes os dous pés ao outro lado da fronteira chega o gran silencio, aínda que estea cheo de berros e ouveos. Xordos. Silencio. Impotencia. Non palabras. Nin dor nin alegría compartida. Silencio. Impotencia. Non obra, non vida. Pero se aguantas, ¡ai, se aguantas! Velaquí, entón, a TESE:

ATOPAS VIDRO, ATOPAS SUFRIMENTO, ATOPAS DIAMANTES. E haberá ollos sorprendidos e tamén ollos impasibles, despreocupados. Poida que non entendan nin os vidros nin os diamantes, que non os recoñezan. O tempo recólleos agarimoso. O tempo é o gran compañeiro, o gran amigo da vida. E eu, nós, temos grandes amigos na fronteira.

Camiñemos con algúns deles; cos que volveron para fumar unha pipa pachorrenta na calor da gran familia, cos que se perderon na gran dor e no gran silencio. Irmáns de terreo esvaradío. Amigos.

Ben, aquí estamos. Na fronteira. ¿Que é iso, Luís? Certo, a soidade. Luís, fala da soidade que aquí se sente, como se quen chegara fose un "frío estranxeiro":

"Tú nada sabes de ello,

Tu estás allá, cruel como el día;

El día, esa luz que abraza estrechamente un triste muro,

Un muro, ¿no comprendes?

Un muro frente al cual estoy solo" (5)

Querido Peter, ¿ti que matinas nese curruncho?

"Catástrofe da soidade, agudizada por un só botón que falta no abrigo dunha nena" (6)

Resulta case gracioso, pero non o é, ¿non si?; tantos compartindo o mesmo límite, tantos e tan sós. ¿Que pensabas, Ernesto?, ¿en quen estás pensando?:

"...En alguén para quen o universo é horrible, ou traxicamente transitorio e imperfecto. Porque non hai unha felicidade absoluta, pensaba. A penas se nos dá en fugaces e fráxiles momentos, e a arte é unha maneira de eternizar (ou querer eternizar) eses instantes de amor ou de éxtase; e porque todas as nosas esperanzas convértense tarde ou cedo en torpes realidades; porque todos somos frustrados dalgunha maneira, por ser a frustración o inevitable destino de todo ser que naceu para morrer; e porque todos estamos sós ou rematamos sós algún día..."(7)

Algún día, Ernesto, pero xa ves o que está a cantaruxar Roger, ¿non será cousa de camiñar xuntos? Canta máis alto, Roger:

"Completamente sós, ou en parellas

Aqueles que realmente te aman

Camiñan dun lado para o outro fóra do muro

Algúns da man

Algúns arrexuntándose en grupos

os corazóns sufrintes e os artistas

Van ocupando o seu lugar

E cando che teñen entregado todo

Algúns camiñan vacilantes e caen, despois de todo non é fácil,

golpeando o teu corazón contra o muro de algún tolo infeliz" (8)

O muro, a fronteira na que se libra a gran batalla dos que alí caemos por cen mil causas, por infinitos argumentos, coartadas, destinos, desatinos, erros, decisións, imprevistos, infinitos cun matemático sentimento común denominador: a dor.

Xa agardaba por ti, Antonin, xa. Moito tardabas.

"unha sensación de queimadura ácida nos membros,

músculos revirados e incendiados, o sentimento de ser un vidro fráxil, un medo, unha retracción ante o movemento e o ruído. Un inconsciente desarranxo no andar, nos acenos, nos movementos. Unha vontade tendida en perpetuidade para os máis simples acenos,

a renuncia ao aceno simple (...)>

Unha fatiga de principio do mundo, a sensación de estar cargando o corpo, un sentimento de incrible fraxilidade, que se transforma en rompente dor (...)

Unha exacerbación dolorosa do cranio, unha cortante presión dos nervios, a caluga empeñada en sufrir, as sens que se cristalizan ou se petrifican, unha cabeza esmagada por cabalos. (...)

"A verdadeira dor é sentir como se despraza o noso pensamento nun mesmo" (9)

¿Quen, mellor ca ti, Antonin, para guindarnos no ventre a ruptura física e psíquica? A dor, que da man nos leva ao afastamento, e chega Gustav brandindo unha doente carta na man:

"As ramas dunha existencia desolada e estéril estanse rompendo ás miñas costas. Despois da miña última carta ocorreron moitas cousas dentro de min, que non podo describir. Só che direi isto: convertinme nunha persoa mellor cá outra, pero certamente non é máis feliz. Ás veces síntome cheo de lume e paréceme que a vida é moi bela e ten moito sabor, pero ao propio tempo corróeme un desexo de morte. Ás veces, eses dous estados sucédense no curso dunha hora: unha situación que se me fixo intolerable. Se o odioso poder da nosa hipocrisía levoume a desprezarme a min mesmo, se a relación entre vida e arte, que en nós non se interrompe nunca, fíxome sentir desgusto por todo canto era sagrado para min -arte, amor, relixión-, non teño outra elección que a autodestrucción. Rebélome fronte ás cadeas que me atan mentres camiño a través deste pantano embalsado que é a miña vida e, coa forza da desesperación, agárrome ao sufrimento como único consolo" (10)

Gustav agárrase ao sufrimento, Antonin agárrase ao opio, e Lou agora sorrí retranqueiro coa súa "música estúpida", que así lle chamaches, pillabán, para vivir con obra, para vivir, para escapar da autodestrucción, pero conta, conta o que lle dicías á túa amada, para escapar da dor, para afastarte, para non ver, conta mentres ris serio:

"Heroína, sé a miña muller

Heroína, é a miña muller e a miña vida,

porque unha gran vía na miña vea

conduce ao centro da miña cabeza,

e entón estou mellor arriba e morto

cando o cabalo comeza a fluír

e realmente xa non me importa

ningún dos pallasos desta cidade,

nin medio mundo acabando co outro medio,

nin todos os políticos facendo ruídos infernais,

nin todas as pilas de cadáveres amontoados" (11)

¡Home, Jim, ti por aquí! Pobre Jim, tamén ti probaches coa substitución por sublimación, ¿verdade? Vello truco. Pero caíches noutro cuarto escuro desta fronteira: a desesperación:

"Vivimos, morremos

e a morte non o remata

Viaxemos máis polo Pesadelo

Aferra á vida

a nosa apaixonada flor

Aférraa ás conas e pichas

da desesperación" (12)

Vexo unha multitude na fronteira de vidros e diamantes. Aquí estamos todos brindando cun viño amargo e común. Non funcionan as substitucións, ningún mecanismo de defensa, non podemos ou non queremos esquecer a unha espiña que aquí medra, sempre medra: a tristura.

A ver, non faledes todos á vez. Calma, amigos, calma. Xa sei, xa. Todos sabemos disto. Deixade que comece León:

"Toda la luz de la tierra la verá un día el hombre por la ventana de una lágrima" (13)

Solta o que farfallas, Peter:

"Unha tristura como de alguén que saíu da angustia mortal aguda pero segue afectado de forma leve.

Contemplar unha partida de pimpón sen mover a cabeza, nin os ollos sequera.

Un neno que xa ten os mesmos problemas co tempo e cos outros que un adulto: deambula sen rumbo polo xardín, entre os outros nenos, párase, inicia os movementos dun xogo que interrompe de inmediato, indeciso, volve imitar deplorablemente a vivacidade dos outros nenos, sen impulso, accións sen ningún sentido, que queren insinuar virtuosismo pero que resultan tristes e ridículas, dando voltas polo xardín, brincando, andando de puntillas, xirando sobre o seu propio eixo, entre os demais nenos que atoparon xa o seu ritmo, na máis absoluta soidade; e cando por fin consegue, unha soa vez, poñerse ao ritmo que os outros marcan e mira cara eles con manifesto orgullo, ninguén se decata e incluso os cans ante os que pretende inclinarse se lle escapan, e así sempre, coas mans no lombo, dando voltas, aparentando ás veces escapar da tristura á pata coxa.

Os estanques que se encrespan no zoo cerrado, os animais de mesurado andar que apresuran de súpeto o paso, os chíos dos pavos reais, as grandes aves que marchan en círculo e despregan as súas ás ao baleiro.

Os sendeiros case baleiros antes do crepúsculo e de súpeto, cando xa é case escuro, volve aparecer xente por todas partes.

O neno humillado durante todo o día, o neno triste, desilusionado, ridiculamente comportado, ex errante en círculo, dorme xa e segue exhalando en soños numerosos suspiros" (14)

Pois si que é triste, Peter. Non poñas esa cara, ho. Que esa é a tristeza que racha o noso ser en anacos, personalidade mesturada que se desdobra esquizoide, depresión persoal ante os espellos, desexo de presta amnesia, esquecemento, desexo de querer ser quen un non é. E Antonio, que ben o sabe, o querido Antonio, recita o que ben sabe dende hai tempo:

"Eu quixera

ser outro.

Non o vello que son.

O outro

que aló ficou, atrás

dos espellos no fondo

onde me apalpo estrano,

e tristeiro e remoto.

Eu quixera atopalo,

furar néboas e boscos,

ir atrás dil ao sur

do meu esprito. E logo

vestirme dise ser

y emprincipiar de novo.

Eu quixera

atoparme co iñoto

home que non sei ser,

e guindar iste enxoito

eu de agora, e trocalo

por outro.

Eu non sei onde aniña,

si en paxaro, si en fogo,

si en cinza vai escrito;

pero quero outros ollos

para min, y outras bágoas

con distintos acoros;

escapar do estantío

e fadal desacougo

de sempre; fuxir ledo

do abouxante balbordo

dos pensamentos meus

dos que xa non dou volto.

Irme vestindo de pel nova

de novo sangue e folgos

diferentes, y esquencerme

diste que agora son, un morto

camiñando. Eu quixera

ser outro" (15)

Antonio, ¿iso vale? ¿iso é posible? ¿Ser outro? Todos quixeramos moitas veces ser outros na fronteira, outros sen tanta triste visión por compañía. Outros sen tantos ollos empachados de "negras sombras", como ela, outros. Non, aquí estamos, aquí habitamos e se esta é agora a nosa terra, estas serán pois as nosas paisaxes. Si, Federico, ti, dende aí, ¿que é o que viches?:

"Yo vi dos dolorosas espigas de cera

que enterraban un paisaje de volcanes

y vi dos niños locos que empujaban llorando las pupilas

[de un asesino" (16)

E toda esta tristura, soidade, dor, afastamento, desesperación fai que tan a miúdo os habitantes destas terras fronteirizas vaiamos da man da dúbida, incerteza, inseguridade. Jim case nin responde:

"Ouhhh, estou enfermo de dúbidas" (17)

E Syd asubía, tolo diamante, a súa canción que é unha pregunta, un non saber, ata un qué máis dá, ata un canso e contradictorio agradecemento, como a vida aquí:

"É moi considerado da túa parte que penses en min aquí

E síntome moi agradecido por deixarme claro que non estou aquí

E nunca souben que a lúa fora tan grande

E nunca souben que a lúa fora tan azul

E agradézoche que tiraras os meus vellos zapatos

E me trouxeras aquí vestido con estes farrapos

E pregúntome quén estará escribindo esta canción

Dáme igual que non haxa sol

e dáme igual que nada sexa meu

E dáme igual que me poñas nervioso

Amarei en inverno

E o mar non é verde

E amo á raíña

E ¿que é exactamente un soño?

E ¿que é exactamente unha broma? (18)

E paseniño avanza cara a Syd unha figura feble e escura, e a figura é un home que podería ser calquera dos de aquí, que podería ser un tal señor K., pero é Franz, que por toda resposta ás preguntas de Syd comeza unha obsesiva ladaíña:

"Ao espertar Gregorio Samsa unha mañá, tras un sono intranquilo, atopouse na súa cama convertido nun monstruoso insecto…" (19)

E alí os deixei e din a volta e ollei a Vincent sen a orella inventando novas cores atormentado nunha "casa amarela" inexistente. E por un burato dos seus cadros metín a cabeza e alá ao fondo berraba Friedrich sobre o egoísmo salvador, sobre a excepcionalidade:

"Por que son un destino.

Coñezo a miña sorte. Algunha vez irá unido ao meu nome o recordo de algo xigantesco.(...) Eu non son un home, son dinamita. (...) Transvaloración dos valores: esta é a miña fórmula para designar un acto de suprema autognose da humanidade, acto que en min se fixo carne e xenio.(...) Eu son un alegre mensaxeiro como non houbo ningún outro, coñezo tarefas tan elevadas que ata agora faltaba o concepto para comprendelas; só a partir de min existen de novo esperanzas" (20)

Esperanzas, Friedrich, iso é o que eu busco para aguantar nesta fronteira. Edgar, moribundo pregunta se queda algunha esperanza. Dinlle que está moi grave. Edgar contesta:

"Non quero dicir iso. Quero saber se hai esperanza para un miserable coma min" (21)

Hai, Edgar. Non berres máis Friedrich. Dóeme tanto a cabeza como a ti. Necesito saber, queridos amigos, cales son as SALVACIÓNS DA FRONTEIRA.

Dende aquí, sen pipa pachorrenta na gran familia, porque estes amigos cóanse profundos na miña pequena fortaleza fronteiriza diviso os camiños de volta para seguir con vida e coa saca de obra:

- O TEMPO.- O tempo que segue e segue, o tempo propio, implacable e agarimoso, cruel pero certo e tenro. O devir, o fluír do eterno Heráclito.

- A SOIDADE COMPARTIDA.- Como abrazo e como migallas de pan nun camiño de retorno de conto para cativos que saben de límite e loucura.

"¡Como me gustaría, como me gustaría que estiveras aquí!

Somos só dúas almas perdidas nadando na mesma peceira

ano tras ano. ¿Que é o que atopamos? Os mesmos vellos medos.

¡Como me gustaría que estiveras aquí!" (22)

- A ESPERANZA.- A de Poe, a de todos, a gran esperanza, e a pequena esperanza, a maxia que sempre hai en todo, o diamante no límite da desesperación que enche os ollos de luz, o vidro que doe, mais a dor é vida tamén.

"Din que ninguén pode facelo todo

pero na túa cabeza ti queres facelo

Pero non podes ser Shakespeare e non podes ser Joyce

en lugar diso non queda máis remedio

que cargar contigo mesmo e cunha rabia que pode ferirte

Tes que comezar outra vez dende o principio

e xusto nese momento

ese lume marabilloso comeza outra vez.

Cando pasas pola humillación

cando pasas pola enfermidade

Cando o pasas

Eu son mellor que todos vós

Cando pasas pola ira e o auto-desprezo

e tes valor para recoñecelo

Cando o pasado che dá risa

e non podes saborear a maxia

que che permite sobrevivir á túa propia guerra

atópaste con que o lume é paixón

e que máis arriba hai unha porta, non un muro.

Cando pases polo lume cando pases polo lume

procura lembrar o seu nome

Cando pasas polo lume relambendo os beizos

non podes quedar igual

E se o edificio está ardendo

vai ata a porta

pero non apagues as chamas

Hai un pouquiño de maxia en todas as cousas

e logo algunha perda para compensalo todo" (23)

- O AMOR.- Á fin, moitas veces a liña diamante/vidro vai parella á liña amor/desamor. Vida e obra mesturadas nun concepto que esvara entre as mans. Pero para min é a salvación das salvacións. Non sempre gaña. Incluso leva ao fondo. Pero é vida, vida, vida, fogar, fogar quente. Zelig salvado por amor. Blade Runner atopa o sentido no amor. Moitos dos amigos cos que compartín ¿comparto? fronteira son o que son, fan o que fan por amor ou desamor.

Ao mellor, todos os mundos están nesa comuñón ou nesa ausencia. Que falen os compañeiros de viaxe:

"He querido expresarme

Toda mi vida he querido expresarme.

No tengo otro destino, otro afán, otra ley.

Fui actos sucesivos

y el olvido que destilaban

los corroía a ellos y a mí.

Sobre los actos fui palabras

y ellas buscaban una lumbre

que no me calentaba a mí.

Palabras y actos juntos

nada son sin placer del cuerpo.

Ahora regreso de esa vida umbría

buscando siempre calor de mujer.

Palabras y actos sólo allí me expresan.

Tu piel junto a mi piel, eso es lenguaje

Todo cuanto pretenda enmudecerlo

maldito sea" (24)

Gracias Félix, por traerme de volta a casa. Teño os pés sangrando, vou quitando os vidros e contándoos como rabuños fondos dunha sincera batalla. Teño a mente chea de lindos diamantes. Reconto mentalmente os seus reflexos na miña debilidade. Compensa vivir na fronteira. Síntese final. Aínda que doa. Compensa o fráxil equilibrio. Pero temo polos que andamos por estes lares. Soñarei palabras que reconforten aos perdidos, soños que alivien aos que sofren. Pero dáme a man, amor, porque a vida sen ti, é escura, aínda con obra. Acaba ti por min, Blais. Eu vou durmir para poder cheirar frituras, cisternas que fan ferver a auga, prantos calados, risos..., acaba ti.

"A debilidade do home é a causa de tantas belezas establecidas..." (25)

CITAS

(1) Manuel Seixas: A velocidade do frío, páxs. 172-173.

(2) " : op. cit., páx. 173.

(3) Lois Pereiro: Modesta proposición para renunciar a facer xirar a roda hidráulica dunha cíclica historia universal da infamia, tomado da revista "Luces de Galiza", nº 27, páx. 18.

(4) Albert Camus: "El extranjero", páx. 159.

(5) Luís Cernuda: Vida y obra. Antología poética. Extracto do poema "Telarañas cuelgan de la razón", páx. 84.

(6) Peter Handke: El peso del mundo. Un diario (Nov. 1.975- Marzo 1.977), páx. 297.

(7) Ernesto Sábato: Abaddón, el exterminador, pax. 37.

(8) Roger Waters: canción Outside the Wall, do disco The Wall de Pink Floyd.

(9) Antonin Artaud: El Pesanervios, paxs. 26-27.

(10) Gustav Mahler: Carta a Joseph Steiner, sacada da enciclopedia "Los dioses de la música", pax. 47.

(11) Lou Reed: canción Heroine, do disco The Velvet Underground and Nico.

(12) Jim Morrison: extracto dos textos para o disco An American Prayer.

(13) León Felipe: Antología poética, páx. 64.

(14) Peter Handke: op. cit., páxs. 136-137.

(15) Antonio Tovar Bovillo: poema Outro, do seu poemario Arredores, tomado de Basilio Losada: Poetas Gallegos Contemporáneos, páxs. 279-281.

(16) Federico García Lorca: Antología poética, extracto do poema "Pequeño poema infinito", páx. 189.

(17) Jim Morrison: op. cit.

(18) Syd Barret: canción Jugband Blues do disco A Saucerful of Secrets de Pink Floyd.

(19) Franz Kafka: La Metamorfosis, páx. 7.

(20) Friedrich Nietzsche: Ecce homo, páxs. 123-124.

(21) Edgar Allan Poe: comentario sacado da introducción á súa obra Narraciones Extraordinarias, paxs. XXVI-XXVII.

(22) Roger Waters: canción Wish you were here!, do disco do mesmo título de Pink Floyd.

(23) Lou Reed: fragmento da canción Magic and Loss, do disco do mesmo título.

(24) Félix Grande: Las Rubáiyátas de Horacio Martín, poema "Mudo que rompe a hablar", páx. 25.

(25) Blais Pascal: Pensamientos, páx. 101.

BIBLIOGRAFÍA-MATERIAIS

ALLEN, W - SUNSHINE, L.: Woody Allen en imágenes y palabras, Eds. B, 1.993.

ARTAUD, A.: El Pesanervios, Ed. Visor, 1.980

BARRET, S: A Saucerful of Secrets (Pink Floyd), Harvest-Emi Music, 1.968.

CERNUDA, L: Vida y obra. Antología Poética, Ed. Litoral, 1.982

CAMUS, A: El extranjero, Ed. Emecé, 1.977.

FELIPE, L: Antología poética, Alianza Ed., 1.981.

GARCÍA LORCA, F: Antología poética, Ed. Orbis, 1.982

GRANDE, F: Las Rubáiyátas de Horacio Martín, Ed. Lumen, 1.983

HANDKE, P: El peso del mundo. Un diario (noviembre 1.975-marzo 1.977), Ed. Laia, 1.984.

KAFKA, F: La Metamorfosis, Alianza Ed., 1.980.

LOSADA, B: Poetas gallegos contemporáneos, Ed. Seix Barral, 1.972.

MAHLER, G: Sinfonía nº 5 (notas interiores de José Luis Pérez de Arteaga), Deutsche Grammophon, 1.981.

MAHLER, G: Carta a Joseph Steiner, da Enciclopedia Los dioses de la música, Ed. Planeta, 1.993.

MANZANO, A: Syd Barret: Crazy Diamond, Eds. Celeste, 1.994.

MORRISON, J: An American Prayer (música: The Doors), Elektra Records, 1.978.

NIETZSCHE, F: Ecce homo. Cómo se llega a ser lo que se es. Alianza Ed., 1.989.

PASCAL, B: Pensamientos, Ed. Orbis, 1.984.

PEREIRO, L: Modesta proposición para renunciar a facer xirar a roda hidráulica dunha cíclica historia universal da infamia, da Revista Luzes de Galiza, nº 27, Eds. do Castro, 1.996.

POE, E.A.: Narraciones Extraordinarias, Ed. Círculo de Lectores, 1.980.

REED, L: The Velvet Underground & Nico, RCA Records, 1.966.

" : Magic and Loss, Sire Records, 1.992.

SÁBATO, E: Abbadón el exterminador, Ed. Seix Barral, 1.983.

SEIXAS, M: A velocidade do frío, Eds. Xerais, 1.996.

VV. AA: La obra completa de Van Gogh, Ed. Origen, 1.989.

WATERS, R: Wish you were here (Pink Floyd), Harvest-Emi-Pink Floyd Music, 1.975.

WATERS, R: The Wall (Pink Floyd), Harvest-Emi-Pink Floyd Music, 1.979.